زهیر بن مسیب ضبیزهیر بن مسیّب، بن زهیر بن عمرو ضَبّی، از سرداران مأمون عباسی است. ۱ - نسباو را از بنی‌ضَبّة بن اُدّ، از قبایل بنی‌تمیم ، ذکر کرده‌اند، [۱]
ابن‌کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۹۵، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷ه /۱۹۸۶.
[۲]
قاسم بن سلام، كتاب النّسب، ص۲۴۳، چاپ مريم محمدخيرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۳]
یحیی بن احمد بلاذری، انساب‌الاشراف، ج۱۰، ص۳۳۲، چاپ محمدفردوس عظم، دمشق ۲۰۰۰.
به نوشتۀ ابن‌قتیبه، خاندان وی از بنوضرار و در زمره بزرگان بنی‌ضَبّه بودند. [۴]
ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، ج۱، ص۴۱۳، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
۲ - پدرپدر زهیر از جمله سرداران نظامی حامی عباسیان بود که در سالهای ۱۳۱ و ۱۳۲ در جنگ علیه امویان حضوری مؤثر داشت [۵]
طبری، تاریخ، ج۷، ص۴۰۴، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۶]
طبری، تاریخ، ج۷، ص۴۱۹، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۷]
مسکویه، تجارب‌الامم، ج۳، ص۳۰۰، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۷۹ش.
و بعدها یکی از کارگزاران برجستۀ دولت عباسی شد.۳ - عمو و بردارانعموی زهیر، عمرو، در روزگار منصور مدتی والی کوفه بود. یکی از برادران زهیر [۸]
المعارف، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
در روزگار هارون ، به ولایت مصر و فارس و الجزیره رسید و دو برادر دیگرش (محمد و عباس) به ترتیب صاحب شرطگی بغداد در روزگار امین و مأمون را برعهده داشتند. [۹]
ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، ج۱، ص۴۱۳، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
[۱۰]
محمد بن یوسف کندی، الولاة و کتاب القضاة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ روون گست، افست بغداد، بریوت ۱۹۰۸.
[۱۲]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره، ج۲، ص۸۳ـ۸۷، قاهره.
[۱۳]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره، ج۲، ص۹۰، قاهره.
[۱۴]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره، ج۲، ص۹۳ـ۹۴، قاهره.
[۱۵]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۲۸.
[۱۶]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۴۲.
[۱۷]
بلعمی، تاریخ نامه طبری، ج۲، ص۱۱۸۹، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶.
۴ - والی کرماننخستین آگاهی ما دربارۀ زهیر، به انتصاب وی به حکومت کرمان ، در روزگار هارون، بازمی‌گردد. [۱۸]
ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، ج۱، ص۴۱۳، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
تاریخ این انتصاب و مدت زمان حکومت وی مشخص نیست اما در دو گزارش از مأموریت وی به منظور تسخیر کرمان در ۱۹۵ و فارس در ۱۹۶ یاد شده است. [۱۹]
ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، ج۱، ص۳۸۵، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
[۲۰]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۴۰.
چه‌بسا این گزارشها حاکی از آشنایی او با این مناطق به‌سبب حکومت و اقامت چند ساله‌اش در آن‌جا بوده است. لشکرکشی او به این مناطق، با هدف تثبیت خلافت مأمون صورت گرفت و وی در کنار حسن بن سهل ، هرثمة بن اعین و طاهر بن حسین، نقش مؤثری در پیروزی مأمون در برابر امین ایفا کرد. ۵ - جنگ بر ضد امین عباسیزهیر پیوسته به جنگ برضد حامیان امین اشتغال داشت، چنان‌که شدت عمل او هنگام محاصرۀ امین در بغداد، در سال ۱۹۷، اهالی این شهر را به ستوه آورده بود. [۲۱]
ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، ج۱، ص۳۸۶، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰.
[۲۲]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۴۴۵ـ۴۴۶، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۲۳]
مسکویه، تجارب‌الامم، ج۴، ص۸۷، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۷۹ش.
در سال ۱۹۹، زهیر مأمور سرکوب شورش ابوالسرایا و ابن‌طباطبا شد که به شکست سنگین لشکریان او انجامید. [۲۴]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۲۹ـ۵۳۰، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۲۵]
ابوالفرج الاصبهانی، مقاتل‌الطالبیین، ج۱، ص۴۲۹ـ۴۳۲، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸ه /۱۹۸۷.
این شکست او را تا مرز اعدام پیش برد، [۲۶]
ابوالفرج الاصبهانی، مقاتل‌الطالبیین، ج۱، ص۴۳۲، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸ه /۱۹۸۷.
اما به‌سبب جایگاه برجستۀ حکومتی‌اش نجات یافت و مدتی بعد، به حکومت یکی از نواحی اطراف بغداد گماشته شد. [۲۷]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۴۶ـ۵۴۷، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
۶ - به قتل رسیدندر ۲۰۱، در پی شورش بغدادیان برضد حسن بن سهل و اخراج وی از شهر (در اعتراض به ولایتعهدی امام رضا علیه‌السلام)، زهیر در زمرۀ فرماندهان نظامی ابن‌سهل در محاصره بغداد شرکت کرد، [۲۸]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۴۳، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰، ص۳۸۶، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۱ه /۱۹۹۱.
اما در همان ایام به قتل رسید.گفته شده که محمد بن ابی‌خالد، از سرداران شورشی حسن بن سهل، که کینه‌ای شخصی از زهیر به دل داشت، او را اسیر کرد و اندکی بعد به قتل رساند. [۳۰]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۵۰.
[۳۱]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۴۴، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۳۲]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۴۷ـ۵۴۸، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۳۳]
مسکویه، تجارب‌الامم، ج۴، ص۱۲۶ـ۱۲۷، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۷۹ش.
به نوشتۀ ذهبی، [۳۴]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبرمن غبر، ج۱، ص۳۳۶، چاپ صلاح‌الدین منجّد، کویت ۱۹۸۴.
نقش زهیر در تقویت جبهه حسن بن سهل چنان مؤثر بود که کشته شدنش، به شکستهای پیاپی ابن‌سهل انجامید.صرف‌نظر از شهرت و اعتبار بسیار، خشونت و بی‌رحمی مهم‌ترین ویژگی ثبت شده زهیر در منابع تاریخی است. رفتار وی با محاصره‌شدگان بغداد [۳۵]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۴۴۵ـ۴۴۶، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
و نیز کینۀ شدید دشمنانش نسبت به وی که جنازه‌اش را مثله کردند [۳۶]
یحیی بن احمد بلاذری، انساب‌الاشراف، ج۱۰، ص۳۳۲، چاپ محمدفردوس عظم، دمشق ۲۰۰۰.
[۳۷]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۵۰.
[۳۸]
مسکویه، تجارب‌الامم، ج۴، ص۱۲۷، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۷۹ش.
دلایلی بر این مدعاست.پدرش نیز به بی‌رحمی شهرت داشت. [۳۹]
طبری، تاریخ، ج۸، ص۵۶ـ۵۷، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹.
[۴۰]
محمد بن عبداس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب، ج۱، ص۱۳۴، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۵۷ه/ ۱۹۳۸.
[۴۱]
عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی (زین‌الاخبار)، ج۱، ص۲۸۴، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳.
با این حال گفته شده که زهیر حق دوستانش را پاس می‌داشت و در مواقع خطر حمایتشان می‌کرد. [۴۲]
محمد بن عبداس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب، ج۱، ص۳۰۱ـ۳۰۳، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۵۷ه/ ۱۹۳۸.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره، قاهره. (۲) ابن‌قتیبه (عبداللّه بن مسلم)، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، ۱۳۷۹ه/ ۱۹۸۰. (۳) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ه /۱۹۸۷. (۴) ابن‌کلبی، جمهرة النسب، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷ه /۱۹۸۶. (۵) ابوالفرج الاصبهانی، مقاتل‌الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸ه /۱۹۸۷. (۶) یحیی بن احمد بلاذری، انساب‌الاشراف، چاپ محمدفردوس عظم، دمشق ۲۰۰۰. (۷) بلعمی، تاریخ نامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶. (۸) محمد بن عبداس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۵۷ه/ ۱۹۳۸. (۹) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبرمن غبر، چاپ صلاح‌الدین منجّد، کویت ۱۹۸۴. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۱ه /۱۹۹۱. (۱۱) طبری، تاریخ، قاسم بن سلام، کتاب النّسب، چاپ مریم محمدخیرالدرع، ۱۴۱۰ه /۱۹۸۹. (۱۲) محمد بن یوسف کندی، الولاة و کتاب القضاة، چاپ روون گست، بریوت ۱۹۰۸، افست بغداد. (۱۳) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی (زین‌الاخبار)، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳. (۱۴) مسکویه، تجارب‌الامم، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۵) یعقوبی، تاریخ. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «زهیر بن مسیب ضبی »، شماره۵۹۱۳. |